Het hele team valt stil. De spanning in de ruimte is voelbaar.

Sommigen staren naar de grond, anderen maken kort oogcontact met een collega, enkele teamleden kijken verwachtingsvol naar mij met een blik van ‘doe iets’.

Een minuut geleden zei één van de teamleden dat het hier niet veilig genoeg voelt om je uit te spreken.

Tegenvaller nummer 1: het is nooit helemaal veilig.

Voorheen was ik overtuigd van het creëren van een veilige omgeving als voorwaarde om te kunnen leren. Inmiddels vraag ik me af of ‘je helemaal veilig voelen in een groep’ eigenlijk wel bestaat. Iedereen heeft namelijk in zijn of haar leven ervaringen opgedaan, die in meer of mindere mate worden getriggerd in een groep. In elk geval je allereerste ervaring: je systeem van herkomst. Maar ook in andere systemen, zoals vriendengroepen, sportclubs of klassen. Voor de één zal een groep dus altijd onveiliger voelen, dan voor de ander. De vraag in teams is dus ook niet of het helemaal veilig is, maar of het voldoende veilig is. Welke mate van veiligheid heb je als team nodig om de gezamenlijke doelen te behalen?

Tegenvaller nummer 2: het is niet op te lossen met emotionele heisessies.

Het is een thema dat momenteel op allerlei plekken in onze maatschappij speelt. En dan wordt er ook nog vrolijk gestrooid met termen als sociale veiligheid, psychologische veiligheid en fysieke veiligheid. Als we niet uitkijken zoeken we de oplossing in het werken aan vertrouwen door elkaar beter te leren kennen en alles uit te spreken wat er in ons leeft. Op zich niets mis mee, maar over het algemeen gaat een taaksysteem (team) als geheel hier niet van ontwikkelen.

Tegenvaller nummer 3: we hebben helemaal geen zin in ongemak.

Eerst even terug, want waar hebben we het nu over? Onveiligheid gaat over pesten, intimidatie, uitsluiten. Voor mijn masteronderzoek schreef ik ooit een stuk over pestgedrag op de werkvloer. Dat is een serieus probleem en gaat echt over onveiligheid. Tegenwoordig verwarren we onveiligheid echter al snel met ongemak. En tsja… precies dáár wordt het lastig, want leren en ontwikkelen is per definitie op momenten ongemakkelijk. Noem mij één wezenlijk leerproces in je leven wat zonder ongemak is verlopen… En hé we zijn ook gewoon mensen, dus het liefst gaan we gedoe lekker uit de weg. Het lastige is alleen dat we het daarmee in teams onbedoeld en onbewust juist onveiliger maken met elkaar. Want dan verdwijnt gedoe in de onderstroom en is het dus wel voelbaar, maar niet uitgesproken. 

Meevaller nummer 1: veiligheid is geen statisch gegeven.

Wat is het dan wel? Wij zijn nu eenmaal relationele wezens. Dus naast het behalen van doelen, hebben we de verbinding met elkaar nodig om -overdreven gezegd- te overleven. En dan nu het belangrijkste nieuws: die verbinding wordt soms verbroken. Doordat we het oneens zijn met elkaar, in conflict komen, de verschillen groot zijn. Dus veiligheid komt en gaat, in meer of mindere mate. That’s life. Dan gaat veiligheid in de kern over dat het onveilig mag worden. En dat áls de verbinding verbroken wordt, je die met elkaar kunt herstellen. Leuke bijkomstigheid: dat versterkt ook het vertrouwen. Denk maar aan vriendschappen die verdiepen, als je in staat bent de verbinding weer te maken na een stevig conflict.

Meevaller nummer 2: we kunnen leren omgaan met verschillen.

Simpel? Niet per se. Dat vraagt ontwikkeling in het systeem als geheel in het omgaan met verschillen. En zoals gezegd: daar houden wij mensen nu eenmaal niet zo van. We hebben liever dat iedereen gewoon precies zo denkt en doet als wij zelf. Om de verschillen hanteerbaar te maken, moeten we soms tegennatuurlijk gedrag laten zien. Nieuwe vaardigheden aanleren. Dat vraagt het checken van aannames, het delen van je eigen inbreng, het verduren van ongemak en lef tonen. Diversiteit de ruimte geven is geen makkelijke klus. Maar als we in teams gaan doen alsof de verschillen er niet zijn, dan krijgen we schijnveiligheid of kunstmatige harmonie. En dát is misschien nog wel onveiliger dan de verschillen onderzoeken. Om te bepalen waar het over gaat en welke mate van veiligheid nodig is, helpt het om met het team te kijken naar de context en het doel van het team. Veiligheid is namelijk geen doel op zich, maar een bepaalde mate van verbinding is wel noodzakelijk om samen resultaten te behalen.

Meevaller nummer 3: er is nooit één schuldige.

De opmerking die in dit team werd gemaakt “het voelt hier onveilig om je uit te spreken” veronderstelt een oorzaak, een schuldige. En dat roept direct een tegenreactie op. Kijken naar mij als begeleider, stilte, ontkenning. Het maakt het ongrijpbaar. En de vraag is dus ook of een dergelijke opmerking ervoor zorgt dat de veiligheid omhoog gaat, omlaag gaat of gelijk blijft. Voel maar eens wat de opmerking doet…

Ik geloof niet in een schuldige en ben in teams ook niet zo geïnteresseerd in individuele verhalen. Niet uit desinteresse, maar om een taaksysteem te laten ontwikkelen, is het van belang te onderzoeken wat er tussen de mensen heen en weer gaat. Hoe de verbindingen zijn. En hoe helpend die wel of niet zijn, gezien de context en het doel. Een vraag die ik zou kunnen stellen is wie dat nog meer zo ervaart, om te ervaren hoe groot de subgroep is. Of te speuren naar wat de intentie is van deze opmerking. Welk effect wordt ermee beoogd? Of wat wordt er mogelijk ook vermeden, door een situatie als onveilig te bestempelen? Wat hoeven we dan ook niet met elkaar? Uiteindelijk is het team als geheel verantwoordelijk voor de mate van veiligheid en draagt eenieder daaraan bij vanuit zijn of haar eigen plek.

Als het een taai en terugkerend thema is, kan het helpend zijn om ook systemisch te onderzoeken wat het logisch maakt dat het zo gaat. Wat zit er in het verleden van dit team, hoe helder is het bestaansrecht van het team en heeft iedereen een heldere plek?

De leider kan ook bijdragen door helderheid te bieden over de kaders: doelen, rollen en verantwoordelijkheden. Of door te stimuleren dat het team gaat leren constructief te schuren, de verschillen op tafel te krijgen. Het met elkaar onderzoeken maakt het veiliger, dan de neiging die ik vaak zie om individuele gesprekken te voeren. Sterker nog, daarmee communiceer je onbewust eigenlijk: ‘het is hier niet veilig genoeg, we moeten het apart bespreken’. En daarmee bevestig je, met alle goede intenties by the way, de onveiligheid juist. Het met elkaar onderzoeken kan bijvoorbeeld met vragen als: waar kijken we niet hetzelfde naar? Waar zijn we het hardgrondig met elkaar oneens? En wat doen we als we het oneens zijn? Welke afspraken over gedrag maken we met elkaar die dienend zijn aan ons doel?

Er zit dus niets anders op dan het ongemak op te zoeken, want anders wordt het vanzelf onveilig…